اهمیت ویتامین A برای بدن

شاید خاطره‌ای از دوران کودکی خود به یاد داشته باشید که بزرگترها برای سلامت چشمانتان، از شما می‌خواستند که هویج یا آب هویج بخورید؛ اما آیا تنها اهمیت ویتامین A به‌سلامت چشم محدود است؟ مطمعنا پاسخ خیر است؛ پس  همراه بهتیام باشید تا بیشتر با این ویتامین آشنا شوید.

انواع ویتامین A

 در رژیم غذایی ما، دو نوع ویتامین A وجود دارد: ویتامین A پیش‌ساخته و پیش سازهای ویتامین A که نام دیگر آن‌ها پروویتامین A است. در ادامه به بررسی این دو نوع  ویتامین ، اهمیت این ویتامین برای بدن، عوارض کمبود و مصرف بیش‌ازحد آن می‌پردازیم.

منظور از پیش سازهای ویتامین A و ویتامین A پیش‌ساخته چیست؟

• پیش‌سازهای ویتامین A: ترکیباتی مانند بتاکاروتن موجود در هویج است که در بدن تبدیل به ویتامین A می‌شود؛ پس منظور از پیش‌ساز این است که این ویتامین در خود ماده غذایی به‌صورت خالص وجود ندارد ولی زمانی که وارد سیستم بدنی ما می‌شود، بدن رنگ‌دانه‌های گیاهی را به ویتامین A تبدیل می‌کند.
• ویتامین A پیش‌ساخته: این ویتامین به‌صورت مستقیم در منابع حیوانی مانند لبنیات، ماهی، گوشت و به‌ویژه جگر یافت می‌شود. مهم است بدانیم که هم ویتامین A پیش‌ساخته هم پیش‌سازهای ویتامین A به‌عنوان تأمین‌کننده این ویتامین در بدن مصرف می‌شوند.

 ویتامین A برای بدن چه فوایدی دارد؟

• ویتامین A در ارتقای سطح عملکرد سیستم ایمنی بدن نقشی مهم دارد و در دوران بیماری‌، به کاهش عوامل بیماری‌زا کمک می‌کند.
• ویتامین A برای سلامت سیستم بینایی ضروری است و در درمان شب‌کوری مؤثر است. همچنین این ویتامین برای مبارزه با بیماری‌های چشمی مانند آب‌مروارید، آب‌سیاه و یا پیرچشمی مفید است.
• ویتامین A به سلامت قلب، ریه و کلیه شما کمک می‌کند. در رابطه با سلامت قلب، مصرف این ویتامین به کاهش خطر بیماری‌های قلبی و سکته کمک می‌کند. مقدار زیاد آنتی‌اکسیدان، از تصلب شریان (سختی شریان) جلوگیری می‌کند و خطر فشارخون بالا را به حداقل می‌رساند. پژوهش‌های بیشتری برای تائید قطعی بودن ارتباط بین ویتامین A و سلامت قلب نیاز است. در این مورد اگر ویتامین Aبدن خود را از منابع دامی مانند جگر تامین می‌کنید حتما با پزشک خود مشورت کنید.
• ویتامین A منجر به کاهش بیماری‌های تنفسی می‌شود؛ زیرا کمبود این بیماری منجر به آتروفی بافت‌های مخاطی بینی می‌شود. این ویتامین خطر ابتلا به عفونت‌ها، به‌ویژه در گلو و سینه را کاهش می‌دهد.
• ویتامین A در کاهش خطر ابتلا به سرطان ریه و پروستات مؤثر است. به همین دلیل به افراد سیگاری توصیه می‌شود تا مصرف ویتامین A را در برنامه غذایی روزانه خود داشته باشند. چندین پژوهش در افراد سیگاری نشان داده که مصرف بیشتر کاروتنوئیدها، میوه‌ها و سبزیجات یا هر دو با ریسک پایین‌تر برای ابتلا به سرطان ریه ارتباط دارد. بااین‌حال، آزمایشات بالینی بیشتری برای تائید نیاز است. همچنین برخی مطالعات حاکی از نقش مؤثر این ویتامین در مقابله با سرطان پروستات است. البته داده‌ها گاهی نتایج متناقضی را در این زمینه نشان می‌دهند.
• ویتامین A علاوه بر بالا بردن کارایی عملکرد سیستم‌های حیاتی و ارگان‎های درونی بدن، برای سلامت پوست هم مفید است. این ویتامین منجر به کاهش آکنه و درمان زودتر زخم‌های پوستی می‌شود. به‌عنوان‌مثال قرص معروف راکوتان که یکی از راه‌های مؤثر درمانی برای آکنه‌های خیلی شدید پوستی است از مشتقات ویتامین A ساخته‌شده است (مصرف این دارو حتماً باید تحت نظر پزشک متخصص صورت بگیرد).
• ویتامین A از خشکی مو و پوست سر جلوگیری می‌کند. آنتی‌اکسیدان موجود در این ویتامین ترشح روغن مو را تنظیم می‌کند. معمولاً نرم‌کننده‌های موجود در بازار حاوی ویتامین A هستند.

چه مواد غذایی حاوی ویتامین A هستند؟

منابع غذایی دامی و گیاهی که بیشترین مقدار ویتامین A رادارند شامل:

• منابع غذایی دامی: جگرگوساله، جگر مرغ، جگر گاو، قلوه، پنیر، کره، شیر، خامه، زرده تخم‌مرغ. معمولاً منابع غذایی دامی حاوی ویتامین A پیش‌ساخته هستند.
• منابع غذایی گیاهی: کدو، کاهو، لوبیا، گوجه‌فرنگی، اسفناج، کلم، هویج، سیب‌زمینی، انبه، هلو، فلفل دلمه‌ای گریپ فوروت، طالبی، شلغم، زردآلو سبزیجات دارای برگ‌های سبز تیره که معمولاً ترکیبات پیش سازهای ویتامین A را دارند

میزان ویتامین (A) موجود در مواد غذایی به چه میزان است؟

 کدام افراد بیشتر در معرض خطر کمبود ویتامین A هستند؟

کمبود ویتامین A در میان برخی از گروه‌ها بیشتر گزارش‌شده است که شامل گروه‌های زیر است:

• نوزادان زودرس

کمبود ویتامین A در میان نوزادان خیلی متداول نیست و معمولاً تنها در آن‌هایی که اختلال سوء جذب دارند رخ می‌دهد. بااین‌حال، نوزادان زودرس در آغاز تولد ذخایر کبدی کافی از ویتامین A ندارند و به دلیل کمبود ویتامین A، ریسک بالاتری برای ابتلا به بیماری‌های چشمی، بیماری مزمن ریوی و بیماری دستگاه گوارش دارند.

• نوزادان و خردسالان

چنانچه شما به‌عنوان یک مادر، در دوران بارداری و شیردهی به میزان کافی ویتامین A دریافت کرده باشید، ویتامین A موجود در شیرتان برای تأمین نیازهای کودک در 6 ماه اول زندگی کافی است؛ اما در زنانی که کمبود ویتامین A دارند، حجم شیر مادر و میزان ویتامین A آن کمتر از حد مطلوب است و برای حفظ ذخایر کافی ویتامین A در کودکانی که به‌طور انحصاری با شیر مادر تغذیه می‌شوند، کافی نیست.  کمبود این ویتامین در خردسالان بلافاصله پس از قطع شیردهی شروع به افزایش می‌کند. شایع‌ترین و مشخص‌ترین علامت کمبود ویتامین A در نوزادان و کودکان، خشک‌چشمی یا زروفتالمی است.

• زنان باردار و شیرده

زنان باردار برای رشد جنین و حفظ بافت‌های بدن و حمایت از متابولیسم خود به ویتامین A بیشتری احتیاج دارند. از اثرات کمبود ویتامین A در زنان باردار و شیرده شامل افزایش مرگ‌ومیر مادران و نوزادان، افزایش خطر کم‌خونی و رشد و تکامل کندتر کودک است (ویتامین A در دوران بارداری و شیردهی باید حتماً تحت نظارت پزشک مصرف شود اگرچه کمبود این ویتامین سلامت مادر و کودک را به خطر می‌اندازد اما مصرف زیاد آن نیز خطرناک است. مجموع مصرف ویتامین A پیش‌ساخته که فراتر از حد بالای قابل‌تحمل باشد می‌تواند باعث نقایص مادرزادی شوند. این نقایص مادرزادی می‌تواند شامل ناهنجاری‌های چشم، جمجمه، ریه‌ها و قلب باشد. زنانی که قصد بارداری هم دارند، نباید مقادیر زیادی از مکمل‌های ویتامین A مصرف کنند. پس در مورد مصرف مناسب ویتامین A از پزشک خود راهنمایی بگیرید و هیچ‌گونه مکملی را به‌صورت خودسرانه در دوران بارداری و شیردهی استفاده نکنید)

• مبتلایان به فیبروز کیستیک

بیشتر افراد مبتلابه فیبروز کیستیک، نارسایی لوزالمعده دارند که به دلیل مشکل در جذب چربی، ریسک کمبود ویتامین A را افزایش می‌دهد. شاید برای این گروه از افراد بعد از انجام آزمایش‌های لازم توسط متخصص، نیاز به تجویز مکمل ویتامین A باشد.

عوارض ناشی از کمبود ویتامین A چیست؟

همان‌طور که گفته شد ویتامین A، ماده‌ای ضروری برای عملکردهای بدن مثل بینایی، سیستم ایمنی قوی و سلامت پوستی است. در ادامه با هفت نشانه از کمبود ویتامین A آشنا می‌شویم:

• خشکی پوست: ویتامین A نقشی مهم در ترمیم پوست و کاهش تورم‌های پوستی دارد. کمبود این ویتامین ممکن است التهاب پوستی و خشکی پوست را به دنبال داشته باشد.
• خشکی چشم: کمبود ویتامین A می‌تواند منجر به خشکی چشم و آسیب قرنیه شود. از علائم ابتدایی این مشکل، عدم توانایی تولید اشک است.
• شب‌کوری: ازآنجایی‌که ویتامین A با سلامت چشم ارتباط زیادی دارد کمبود این ویتامین باعث شب‌کوری می‌شود.
• ناباروری: هم زنان وهم مردان با کمبود ویتامین A، معمولاً در فرزند آوری مشکل‌دارند.
• تأخیر رشد: در میان کودکان، کمبود این ویتامین منجر به کند شدن رشد آن‌ها می‌شود.
• عفونت گلو و قفسه سینه: افرادی که از ویتامین A به‌اندازه کافی استفاده می‌کنند احتمال ابتلایشان به عفونت‌های گلو و سینه کمتر از افرادی است که کمبود ویتامین A دارند.
• جوش و آکنه: ارتباط مستقیمی بین آکنه و کمبود ویتامین A وجود دارد. استفاده از محلول‌ها و یا قرص‌های ویتامین A در این موارد مفید است که حتماً برای مقدار دوز مناسب، نیاز به مشاوره با یک متخصص پوست‌دارید.

عوارض ناشی از مصرف زیاد ویتامین (A) چیست؟

مصرف بیش‌ازحد ویتامین‌ها معمولاً مشکل‌آفرین است و منجر به عوارض بدنی می‌شود. این موضوع در مورد ویتامین A نیز صادق است. ازآنجایی‌که این ویتامین محلول در چربی است مصرف زیاد آن می‌تواند باعث بروز مسمومیت غذایی ویتامین A یا (Hypervitaminosis A) شود. هایپرویتامینوز A یا سمیت ویتامین A هنگامی ایجاد می‌شود که بیش‌ازحد ویتامین A در بدن شما وجود داشته باشد. اگرچه هیپرویتامینوز A می‌تواند به دلیل مصرف بیش‌ازحد ویتامین A در رژیم غذایی باشد، اما این بیماری معمولاً نتیجه‌ی مصرف زیاد ویتامین A پیش‌ساخته است.

این بیماری ممکن است حاد یا مزمن باشد

• سمیت حاد: پس از مصرف مقادیر زیادی ویتامین A در طی مدت‌زمانی کوتاه، به‌طورمعمول در طی چند ساعت یا چند روز رخ می‌دهد.

علائم: خواب‌آلودگی، تحریک‌پذیری، درد شکم، حالت تهوع، استفراغ

• سمیت مزمن: سمیت مزمن هنگامی رخ می‌دهد که مقادیر زیادی ویتامین A در مدت‌زمان طولانی در بدن شما ایجاد شود.

علائم: تاری یا تغییر دید، تورم و درد استخوان‌ها، کم‌اشتهایی، سرگیجه، تهوع و استفراغ، حساسیت به نور خورشید، پوست خشک، خارش یا لایه‌بردار پوست، ناخن‌های ترک‌خورده، پوست زرد (زردی)، ریزش مو، گیجی

آیا بین مصرف ویتامین A و داروها تداخلی وجود دارد؟

بین ویتامین A با بعضی از داروها تداخل وجود دارد؛  برخی از داروها می‌توانند تأثیر منفی روی سطح ویتامین A در بدن داشته باشند مانند:

• ارلیستات

ارلیستات که یک داروی کاهش وزن است می‌تواند باعث کاهش جذب ویتامین A، سایر ویتامین‌های محلول در چربی و بتاکاروتن شود و باعث پایین بودن سطح پلاسما در برخی بیماران شود.

• رتینوئیدها

رتینوئیدها هنگام مصرف همراه با مکمل‌های ویتامین A، می‌توانند خطر ابتلا به سمیت ویتامین A یا هیپرویتامینوز A را افزایش دهند.

به طورکلی، در زمان مصرف هرگونه دارویی، آگاهی از تداخلات دارویی آن با انواع ویتامین‌ها و دیگر داروها ضروری است.